Biblioterapia – autonomiczna dyscyplina nauk humanistycznych – mająca swoje działy: bajkoterapię, dramaterapię, poezjoterapię – znajdująca się w sferze zainteresowań: pedagogiki, psychologii, medycyny, literaturoznawstwa, bibliotekoznawstwa, socjologii, arteterapii (Czernianin, 2008). Zakłada wykorzystanie lektury do celów terapeutycznych, stąd przedmiotem badań biblioterapii jest terapia literaturą. Identyfikacyjny charakter ma występujący w samym terminie człon „terapia”, określający jego podstawowe znaczenie funkcjonalne. Etymologia wyrazu „biblioterapia” (greckie biblion = książka, therapeuo = leczę) (Czernianin, 2008, s. 9), wskazuje na jego fun kcję i treść, tj. oznaczanie zastosowań lektury książek jako środka psychoterapeutycznego, a także rewalidacyjnego, resocjalizacyjnego, profilaktycznego i ogólnorozwojowego. Biblioterapię dzieli się na b. kliniczną, b. rozwojową oraz b. instytucjonalną. Inne terminy na oznaczenie biblioterapii, a uważane za tożsame z nią to m.in. terapia czytelnicza, czytelnictwo chorych, literaturoterapia, bibliopsychologia.
Definicje
Jako metoda znajdująca zastosowanie w rozlicznych dyscyplinach (w tym medycynie i psychiatrii), biblioterapia posiada wiele definicji wynikających z praktyki różnych autorów, współtworzących przez lata jej dzisiejszy kształt (Szczupał, 2009, s. 69). Wg Schechtmana biblioterapia to użycie książek mające na celu pomoc ludziom w rozwiązywaniu ich problemów (Shechtman, s. 21). Definicja ta koresponduje z hasłem ze Słownika Webstera (Webster’s Dictionary, 1985, p. 148) gdzie biblioterapia to kierowanie [uczestnika biblioterapii przez biblioterapeutę] w rozwiązywaniu osobistych problemów poprzez czytanie.
Podsumowaniem obu powyższych wydaje się być określenie ukute przez Crothersa wg którego biblioterapia jest rozumiana jak o pomoc uczestnikom terapii w zrozumieniu istoty problemów oraz znalezieniu skutecznego ich rozwiązania dzięki odpowiednio dobranej lekturze (Szczupał, 2009, s. 69 za: J. Bump, 1989/1990).
W ujęciu psychologicznym i psychoterapeutycznym biblioterapia to aktywna, samopomocowa, niefarmakologiczna, krótkoterminowa interwencja, oparta na technikach terapii poznawczej bądź na technikach terapii behawioralnej (Mains&Scogin, 2003; McNaughton, 2009). W tej perspektywie biblioterapię definiuje się także jako terapeutyczne użycie książek w leczeniu zaburzeń osobowościowych. Podwaliną teoretyczną biblioterapii jest tu przeświadczenie, że czytanie o dotykającym daną osobę problemie może zaowocować pożądaną i przewidywalną zmianą (Lenkowsky, 1987). Biblioterapia odnosi się do procesu czytania, refleksji i dyskusji nad literaturą. Oparcie się w relacji psychoterapeuta-pacjent na tekście literackim opisującym chorobę bądź niepełnosprawność może wywołać zmianę sposobu ich postrzegania przez osobę poddawaną biblioterapii (Gerlach, Subramanian, 2016, s. 2). Biblioterapia jako technika psychoterapeutyczna jest stosowana we wsparciu rozwoju poznawczego i emocjonalnego dzieci i dorosłych borykających się z problemami osobistymi (Gerlach, Subramanian, 2016, s. 2).
Schechtman zwraca uwagę na dwie perspektywy podejścia do biblioterapii w psychoterapii. Pierwsza zakłada podejście samopomocowe, gdzie centralnym punktem terapii jest użycie poradników i książek, a udział terapeuty minimalny (biblioterapia poznawcza). W drugiej najważniejsza jest terapia prowadzona przez w pełni zaangażowanego terapeutę, a biblioterapia (użycie literatury pięknej) stanowi metodę pomocniczą. Biblioterapia w tym ujęciu przyjmuje nazwę biblioterapii afektywnej dzięki której możliwe jest ujawnianie emocji oraz osiągnięcie wglądu zgodnie z fazami biblioterapii wg Shrodes (Shechtman, s. 22).
Definicje biblioterapii z obszaru pedagogiki dają wgląd w praktykę pracy biblioterapeutycznej.
Według R. J. Rubin (za Szczupał, s. 69) biblioterapia to „program aktywności oparty na interaktywnych procesach zastosowania drukowanych i niedrukowanych materiałów zarówno wyobrażeniowych jak i informacyjnych, ułatwiających przy pomocy bibliotekarza, lub innego profesjonalisty osiąganie wglądu w normalny rozwój lub dokonywanie zmian w zaburzonym zachowaniu”. Z kolei Tomasik (1994, s. 11) utożsamia „biblioterapię z zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu książki lub materiałów niedrukowanych (obrazów, filmów itp.), prowadzącym do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych”. Zdaniem Boreckiej (2001) rolą biblioterapii nie jest
leczenie, jest ona raczej formą psychicznego wsparcia dzięki niekwestionowanym wartościom literatury przyczynia się do kształtowania postaw i funkcjonowania człowieka, jest środkiem do realizacji jego potrzeb.
Pomimo różnic metodologicznych wszystkie powyższe definicje biblioterapii łączy wspólny mianownik: zastosowanie biblioterapii wymaga jakiejś formy tekstu. W podsumowaniu należy uściślić, że biblioterapia nigdy nie przyjmuje formy czystej samopomocy. Warunkiem konstytuującym biblioterapię, koniecznym do zaistnienia procesu biblioterapeutycz –
nego jest refleksja (np. w postaci pisemnej) oraz dyskusja nad tekstem literackim z innymi osobami w kontrolowanych terapeutycznie warunkach (Gerlach, Subramanian, 2016, s. 2).
W Stanach Zjednoczonych obok terminu biblioterapia (bibliotherapy) używa się również nazw terapia czytelnicza (reding therapy), literaturoterapia (litheratherapy) i poezjoterapia (poetry therapy) (B. Woźniczka-Paruzel, 2002) oraz szeregu innych takich jak: bibliodoradztwo (bibliocounselig), biblioporadnictwo (biblioguidance), bibliopsychologia (bibliopsychology), dobór książek (bookmatching), terapia biblioteczna (library therapeutics) oraz czytelnictwo kierowane (guided reading) (Szczupał, 2009, s. 74, Magaji, 2016, s. 21 za: Basbane, 2001 ).
Mechanizm biblioterapii
Biblioterapia umożliwia nauczenie się, np. poprzez czytanie poradników, strategii kontroli negatywnych emocji i zastosowanie ich w codziennym życiu (Jorm et al., 2002). Biblioterapia pokazuje, że czytelnik nie jest pierwszym ani jedynym człowiekiem, który ma dany problem; pozwala czytelnikowi dostrzec, że istnieje więcej niż jedno rozwiązanie jego problemu; pomaga zrozumieć motywy postępowania ludzi – nie wyłączając samego czytelnika – uwikłanych w szczególne sytuacje; pomaga dostrzec wartość
zawartą w ludzkim doświadczeniu; pokazuje czytelnikowi, co jest niezbędne dla rozwiązania jego problemu; zachęca czytelnika do realistycznego spojrzenia na własną sytuację (Szczupał, 2009, s. 80).
Głównym pojęciem biblioterapii jest terapeutyczny proces oddziaływania literatury na jej uczestników, indywidualnych lub zbiorowych, stymulowany zawsze przez biblioterapeutę. Taki proces przebiega przez trzy określone etapy, głęboko tkwiące w naukach psychologicznych (psychoanalizie), opartych na teorii dynamiki doświadczeń estetycznych Caroline
Shrodes (1949). Pierwszy etap to identyfikacja – daje uczestnikowi biblioterapii zastępcze przeżycie, pozwala mówić o swoich uczuciach z zachowaniem pozorów mówienia o bohaterze utworu. Doświadczenie identyfikacji z bohaterem literackim wiąże się z pojęciem przeżycia estetycznego, kluczowym dla tego procesu. W fazie identyfikacji z postaciami literackimi powinny wystąpić kolejno: ekspresja afektu do bohatera, wyrażenie zgody bądź niezgody z jego opiniami, obawa o jego los, ekspresja homoniczności,
przy jemność bycia podobnym do bohatera (Czernianin, 2008, s. 19-20).
Drugi etap: katharsis – odreagowanie napięcia, doznanie oczyszczającej ulgi, kiedy w słowach występują emocje w stosunku do bohatera lub autora.
Trzeci etap to wgląd – jako odkrywanie i pogłębianie wewnętrznego świata czytelnika w trakcie kontaktu z dziełem literackim. Następuje samopoznanie uczestnika biblioterapii (uczucie przynależności, zrozumienia siebie), rozumienie innych (tolerancja, akceptacja), włączenie nowych pojęć (wartości, celów) i integracja (Czernianin, 2008, s. 19-20). Poznając siebie, człowiek staje się bardziej tolerancyjny dla własnych i cudzych wad. W konsekwencji dzieło literackie kierunkowo oddziaływuje na postawę i moralną świadomość odbiorców. Owa dominacja funkcji wychowania nad nauczaniem, czyni powyższą metodę głęboko zakorzenioną w pedagogice specjalnej, uzupełnianą przez pedagogiczne metody analityczne.
Zastosowania i efektywność biblioterapii
Wyniki badań nad efektywnością biblioterapii przynoszą mieszane rezultaty. Wydaje się, że biblioterapia jest najbardziej skuteczna wtedy gdy osoba (biblioterapeuta), która się nią posługuje potrafi zrozumieć naturę problemu uczestnika biblioterapii oraz umie wybrać i zastosować odpowiednią literaturę najlepiej odpowiadającą indywidualnym potrzeb osoby terapeutyzowanej. Część badań dowodzi również, że biblioterapia jest bardziej skuteczna jako terapia dodatkowa do głównej terapii, a nie jako jedyna
terapia (Gerlach, Subramanian, 2016, s. 2). Kolejnym ograniczeniem powodzenia biblioterapii jest kultura czytelnicza osoby poddawanej biblioterapii, jej umiejętność czytania oraz poziom wykształcenia (Kavanagh & Proctor, 2011). Pomimo różnych podejść metodologicznych szereg badań z różnych dyscyplin naukowych świadczy o korzyściach z zastosowania biblioterapii w terapii m.in. alkoholizmu, żałoby, depresji, recydywy penitencjarnej (Gerlach, Subramanian, 2016, s. 2), w psychiatrii (zarówno u dorosłych, jak i dzieci), w leczeniu indywidualnym i grupowym, leczeniu nerwic, psychoz (Connors G. J., Walitzer K.S., Prince M.A., 2017), zaburzeń zachowania oraz różnego typu zaburzeń osobowości (Gualanoa et al., 2017) a także obniżanie poziomu niepokoju, wzrostu samooceny (Lewis et al., 2015, s. 104).
Typologia biblioterapii
N. A. Rubakin (za M. Borawska, 1994), podobnie jak R. J. Rubin (za Borecka, 2001) wyróżniają trzy kategorie biblioterapii: instytucjonalną, kliniczną, wychowawczą. Biblioterapia kliniczna – jest ona skierowana do osób chorych fizycznie lub psychicznie. Polega na stosowaniu odpowiednio dobranej literatury w grupach pacjentów cierpiących na taką samą chorobę lub pracy indywidualnej z cierpiącą osobą. Zajęcia mogą być prowadzone w klinikach, szpitalach, w domu chorego. Terapię prowadzą wspólnie lekarze i biblioterapeuci, którzy dobierają odpowiednie materiały czytelnicze. Głównym celem tego typu terapii jest zmiana sytuacji psychologicznej pacjenta, zaakceptowanie choroby, pobudzenie chęci wyzdrowienia. Biblioterapia ogólnorozwojowa zwana wychowawczą – adresowana jest do osób zdrowych, ale borykających się z różnymi problemami np. lęki, odrzucenie, izolacja społeczna. Stosuje się w niej głównie książki dydaktyczne i wyobrażeniowe. Skierowana może być do różnych odbiorców : dzieci, młodzieży, dorosłych,
seniorów. Najistotniejszym celem spotkań jest wspieranie rozwoju i samorealizacji oraz dawanie uczestnikom warsztatów wsparcia na drodze do osiągnięcia „spokoju wewnętrznego” i poczucia bezpieczeństwa. Biblioterapia instytucjonalna – prowadzona jest w instytucjach medycznych, wychowawczych oraz resocjalizacyjnych. Jej celem jest przekazywanie informacji, wspieranie rehabilitacji, rekreacji i resocjalizacji. Prowadzą ją współpracujący ze sobą lekarze, psychologowie, pedagodzy-biblioterapeuci.
Kiriakos Chatzipentidis
Bibliografia
Borawska M. (1994) Terapeutyczna rola utworu literackiego i możliwości jej wykorzystania w pracy bibliotekarzy. Biblioteka w Szkole, nr 2, s. 5–9.
Borecka I. (2000). Biblioterapia. Teoria i praktyka: poradnik. Warszawa: SBP.
Connors G. J., Walitzer K. S., Prince M. A. (2017). Secondary Prevention of Alcohol Problems in Rural Areas Using a Bibliotherapy-Based Approach, Journal of
Rural Mental Health, Vol. 41, No. 2, 162–173.
Czernianin W. (2008). Teoretyczne podstawy biblioterapii. Wrocław: ATUT .
Gerlach H., Subramanian A. (2016). Qualitative analysis of bibliotherapy as a tool for adults who stutter and graduate students, Journal of Fluency Disorders,
47, s. 1–12.
Gualanoa M. R., Berta F., Martoranaa M., Voglinoa G., Andrioloa V., Thomasa R., Gramagliab C., Zeppegnob P., Siliquinia R. (2017). The long-term effects of
bibliotherapy in depression treatment: Systematic review of randomized clinical trials, Clinical Psychology Review, 58, 49–58.
Jorm, A. F., Christensen, H., Griffiths, K. M., & Rodgers, B. (2002). Effectiveness of complementary and self-help treatments for depression. The Medical Journal
of Australia, 176 (Suppl), s. 84–96.
Kavanagh, D. J., & Proctor, D. M. (2011). The role of assisted self-help in services for alcohol-related disorders. Addictive Behaviors, 36, 624–629. http://dx.doi.
org/10. 1016/j.addbeh.2010.11.012. Retrieved from: http://europepmc.org/abstract/MED/21185656.
Lenkowsky, R. S. (1987). Bibliotherapy: a review and analysis of the literature. The Journal of Special Education, 21 (2), 123–132.
Lewis K. M., Amatyab K., Coffmanc M. F., Ollendickb T. H. (2015). Treating nighttime fears in young children with bibliotherapy: Evaluating anxiety symptoms and
monitoring behavior change, Journal of Anxiety Disorders, 30, 103–112, s. 104.
Magaji S. (2016) Bibliotherapy as a Problem-Solving Skill of Counsellors and Teachers for Character and Skills Development in Ogun State, Nigeria. Journal
of Education and Practice, Vol. 7, No. 20.
Mains, J. A., & Scogin, F. R. (2003). The effectiveness of self-administered treatments: A practice-friendly review of the research. Journal of Clinical Psychology,
59, 237–246. Retrieved from: http://dx.doi.org/10.1002/jclp.10145.
McNaughton, J. L. (2009). Brief interventions for depression in primarycare: A systematic review. Canadian Family Physician, 55, 789–796.
Shechtman Z. (2009). Treating Child and Adolescent Aggression Through Bibliotherapy, The Springer Series on Human Exceptionality, Springer Science+Busi-
ness Media. doi: 10.1007/978-0-387-09745-9_2.
Szczupał B. (2009). O literaturze dla dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością: recepcja – edukacja – terapia – wsparcie – twórczość. Warszawa: Elipsa.
Tomasik E. (1994). Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej. Warszawa: Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej.
Webster M. (1985). Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary. Springfield, Mass., U.S.A.: Merriam-Webster Inc.
Woźniczka-Paruzel B. (2002). Biblioterapia w środowisku współuzależnionych z grup rodzinnych Al-Anon. Od teorii do działań praktycznych. Toruń: UMK